Du ngoạn thành phố Fes – nơi có biệt danh “Athens của châu Phi”

Ở Ma Rốc, Marrakech là thành phố phát triển du lịch nhất, Casablanca là trung tâm kinh tế, Rabat là thủ đô, nhưng Fes có lẽ là nơi thú vị nhất đối với nhũng ai muốn tìm hiểu về văn hóa thời trung cổ.  

Quả thật, nếu không có những két nước ngọt với logo phương Tây hiện đại hoặc những chảo tivi trên mái nhà, bạn sẽ tưởng như đang trong phim trường tái hiện lịch sử cách đây cả ngàn năm. Là đô thị lớn thứ hai của Ma Rốc, thành phố Fes ngày nay đã phát triển vượt ra khỏi khuôn khổ những bức tường được xây dựng từ thế kỉ thứ 9. Tuy thế nét Ả Rập mang phong cách trung cổ trong các con phố, tại những khu chợ cổ xưa nhất thế giới hiện vẫn lưu lại nơi đây.

Thành phố Fes được coi là “Mecca of the West – Mecca của phương Tây” hay “Athens of Africa – Athens của châu Phi” với ý chỉ sự phát triển mạnh mẽ trong quá khứ của thành phố về nhiều mặt. Với khoảng 156 000 người sống và làm việc trong medina, có lẽ đây là vùng trung tâm đô thị không có xe lớn nhất trên thế giới. Qua nhiều thế kỷ, mọi thứ hiện đại đã được mang vào trong lòng medina Fes El Bali, ngoại trừ xe cơ giới, cách mọi người tạo nên hàng hóa để bày bán vẫn như xưa.

Người ta nói muốn hiểu một nền văn hóa thì hãy đến chợ bởi nơi đấy phản ánh rõ ràng nhất mọi thứ như lối sống, con người, trang phục, ẩm thực… Fes el Bali (Old Fes) vì thế luôn là điểm đến hàng đầu cho bất cứ du khách nào đặt chân đến ngôi chợ cổ được công nhận là Di sản Thế giới năm 1981 này. Tất nhiên cũng đừng nói bạn đã đến Fes nếu chưa một lần lạc bước trong Medina ở Fes. 

Medina là khu phố cổ có tường thành bao quanh. Ở Ma Rốc, mỗi thành phố đều hình thành những khu medina từ hàng trăm đến hàng nghìn năm trước. Nơi đây là nơi sinh sống, làm việc, các khu chợ trao đổi mua bán các sản vật địa phương, những làng nghề thủ công mỹ nghệ độc đáo được hình thành trong khu vực này và được chia ra theo từng khu vực như chạm khắc gỗ, thuộc da, hàng mã, hàng đồ đồng… 

Cánh cổng vào khu Medina mở lối đưa bước chân du khách vào vùng đất mới lạ. Đặt chân vào ấy, dòng người gồm cả cư dân bản địa và khách thập phương sẽ cuốn bạn đi một cách tự nhiên. Điều cần chú ý là túi xách, ví tiền, điện thoại và trước khi nhấc máy ảnh lên chụp, hãy lịch sự hỏi ý kiến người phía trong ống kính nếu không muốn bị ném cho cái nhìn hằn học hoặc vài câu đe đọa, phàn nàn.

Được UNESCO công nhận danh hiệu Di sản Văn hóa Thế giới, những con phố nhỏ hẹp và ngoằn ngoèo hơn mê cung của Fes vẫn là nơi mọi người đến tụ họp, mua sắm, hội hè và cầu nguyện.

Tại thành phố Fes, sẽ dễ dàng hơn rất nhiều nếu bạn có người hướng dẫn bởi không chỉ đưa lối chỉ đường mà họ sẽ chia sẻ rất nhiều các thông tin thú vị về khu medina độc đáo có đến 9000 con đường lớn nhỏ. Nếu tự đi, hãy cứ để bước chân phiêu du đưa lối và nhìn hướng mặt trời để tìm đường ra như bao người dân Fes vẫn làm.

Phố cổ khuất trong bức tường thành cao bao bọc này không dành cho nhũng ai nhát gan, khắp nơi đều đầy người là người: trò chuyện nhộn nhịp bằng tiếng Ả Rập, hoặc mời gọi bạn vào mua hàng, hoặc dùng búa đập chan chát vào những miếng kim loại để hàn thành ấm đồng, tách trà bạc, hoặc đẩy xe dưa đi rao bán và cân dưa bằng loại cân có lẽ có từ thời cổ đại, hoặc lầm lì ngồi dệt thảm trong gian nhà tối âm u cũng là cửa hàng bán thảm mà nếu bạn có bước vào cũng không ngước lên nhìn.

Medina được chia ra thành nhiều khu chuyên về bán hàng ăn uống hay vải vóc. Men theo vách tường người ta cũng có thể biến thành cửa hàng giầy với vài giá gỗ hay quầy trang sức treo trên tấm vải đen. Nhiều lối đi xuyên qua mái vòm trơ gạch cổ kính, trên đó là ô cửa sổ vốn chỉ lớn hơn quyển sách giáo khoa một chút. Không khí gợi nhớ những ngõ nhỏ trong lòng phố cổ Hà Nội nhưng mùi hương lại khác hẳn. 

Bạn sẽ ngửi thấy đâu có chút hồi, quế, hương hiệu, mùi những “chiếc taxi” - biệt danh dành cho các chú lừa ngựa, “phương tiện” duy nhất có thể được đi lại trong lòng medina. Không hề có bóng xe máy, xe đạp và tất nhiên là ôtô bởi khá nhiều lối đi chỉ vừa đúng một thân mình. Đó là chưa kể trên đầu là hệ thống dây phơi hoặc cột chèo gỗ chống đỡ những ngôi nhà trăm tuổi khiến bạn cảm thấy có gì đó ngột ngạt, khó chịu nhưng lại hấp dẫn khó cưỡng khi những bước chân cứ dấn tới với một sức mạnh vô hình. Âm thanh lúc rì rầm lúc náo nhiệt, lúc thánh thót hay vang dội của những người đi chợ, người giao hàng, người bán kẻ mua xoáy vào trong tai của các vị khách phương xa chẳng khác một mớ hỗn độn giữa trời nắng gắt

Theo chân những chú lừa thồ hàng, kiên nhẫn và từ tốn, bạn sẽ tìm đến được các xưởng thuộc da thủ công đầy sắc màu và mùi hương khó quên. Nếu đi cùng hướng dẫn viên, họ sẽ nhanh chóng đưa bạn lách qua những cung đường hẹp và chạm ngõ xưởng thuộc da trong vài phút. 

Tannery hay còn gọi là xưởng thuộc da xuất hiện khá nhiều trong những tấm postcard ấn tượng về Ma Rốc. Thành phố Fes sở hữu những xưởng thuộc da lâu đời nhất thế giới vốn ra đời khoảng thế kỉ thứ 9. Ấn tượng đầu tiên sẽ đến từ khướu giác của bạn chứ không phải những hình ảnh thị giác. Vừa vào một cửa hàng đồ da, nhân viên nhanh chóng phát cho mỗi du khách một nhánh bạc hà để ngửi. 

Lá tươi dậy mùi giúp xua bớt mùi hôi thối đang lan tỏa tưởng chừng mỗi lúc một đậm đặc hơn. Có khá nhiều các cửa hàng bán đồ da vây xung quanh khu xưởng thuộc và họ dành hẳn khu sân thượng để du khách nhìn và chụp ảnh. Hoạt động này liên tục diễn ra từ thế kỷ thứ 11 khi mà những món đồ da được sản xuất từ Fes xuất đi trở nên nổi tiếng. 

Thành phố thời gian bỏ quên này là một thánh địa Hồi giáo đúng nghĩa với 365 nhà thờ của đạo Hồi. Với mái vòm màu xanh lá cây cùng tiếng gọi cầu nguyện ê a nghe hơi sờ sợ từ loa vài lần mỗi ngày, nhưng lại có trường đại học sáng lập bởi một phụ nữ, vốn không được có chỗ đứng bình đẳng với nam giới trong thế giới Hồi giáo. 

Ít ai biết trường đại học xưa nhất thế giới, Đại học Al Quaraouiyine được thành lập tại Fes năm 859 bởi một phụ nữ người Tunisia giàu có tên là Fatima Al-Fihri, trước cả những trường đại học lâu đời như Oxford ở Anh hoặc Bologna ở Ý đến hơn 150 năm.

Các con phố và quán cà phê ở thành phố Fes đâu đâu cũng toàn đàn ông. Phụ nữ chỉ thấy bên ngoài các cửa hàng thực phẩm, hay cửa hàng bán đồ gia dụng, họ luôn hối hả và chẳng lúc nào được dừng chân. Cánh đàn ông thì nhẩn nha trong các quán hàng, bên cốc cà phê hay trà bạc hà và trò chuyện cùng bạn bè. Văn hóa gia trưởng có thể thấy rõ ở đây.

Với nét đẹp cổ kính không thể hòa lẫn, Fes cũng là thiên đường của những người theo đạo Hồi. Fes được chọn làm nơi diễn ra Fes Festival of Sacred Music (Lễ hội Âm nhạc Thiêng liêng Fes) vào tháng 6 hằng năm. Lễ hội mang màu sắc dân tộc này như nét chấm phá hiện đại giữa lòng thành phố Fes cổ kính. Đây cũng là thời điểm hút khách du lịch Ma Rốc nhất, bởi du khách luôn tò mò về một Fes ngập trong ánh sáng và âm nhạc sẽ đặc biệt thế nào.  

Nếu không theo đạo Hồi, bạn sẽ không thể vào các giáo đường của dòng đạo này. Du khách chỉ có thể thăm các tòa nhà medrasa hay trường dạy kinh Koran.

Được xây bởi hoàng đế Abou Inania Faris dưới triều đại Merinid khoảng những năm 1350, Bou Inania Medersa là nơi đẹp không kém gì giáo đường Karaouine nổi tiếng. Bou Inania Medersa là một trong số ít các địa điểm tôn giáo ở Ma Rốc mà du khách ngoại đạo có thể vào.  

Lịch sử kể lại rằng, các nhà lãnh đạo tôn giáo của Nhà thờ Hồi giáo Karaouine khuyên Abu Inan Faris xây dựng madrasa này. Đó là lần cuối cùng Madrasa được xây dựng dưới triều đại Merinid. Madrasa đã trở thành một trong những tổ chức tôn giáo quan trọng nhất của Fes và Ma Rốc, và đã được đặt vào vị trí cùng Nhà thờ Hồi giáo lớn.

Nhìn từ trên cao, những con phố của Fes vừa lộn xộn vừa rất hài hòa. Trải rộng tầm mắt một chút, mọi thứ dường như thu hẹp lại đến mất hút. Dù không thể nhìn thấy nhưng bạn vẫn có thể nghe được mọi điều: tiếng búa gõ đanh chát, tiếng quát nạt của người lớn, tiếng trẻ con khóc, tiếng xe kéo lạch cạch trên con phố chính Talaa Kebira…

Vượt lên trên hẳn tầng không gian ồn ào phía dưới, những tòa tháp nhà thờ lừng lững giữa trời xanh, chia phần không gian cùng vô số chiếc ăngten chảo. Hình ảnh cuộc sống gần gũi hơn với những dây phơi đầy quần áo và những chú mèo lang thang tìm mồi trên dãy mái nhà.

“Fes không cần dựa vào kiến trúc xưa để làm cho mình quan trọng. Sự thú vị của nó không nằm ở những di tích của quá khứ mà nằm ở chính cuộc sống con người nơi đây, cuộc sống đó bản thân nó là quá khứ, vẫn còn tồn tại và hoạt động. Thật khó để tìm thấy một thành phố khác ở bất cứ đâu mà những thăng trầm của cuộc sống thường nhật nơi phố xá thời cổ đại có thể được quan sát chi tiết như ở Fes... Những thay đổi trong 53 năm kể từ khi tôi thấy Fes lần đầu gần như chỉ ở sơ bề mặt, không có thay đổi nào lớn đến nỗi làm thay đổi hình ảnh của nó". Paul Bowles, nhà văn với nhiều cuốn sách viết về cuộc sống người Mỹ ở Ma Rốc như Nhà của nhện và Bầu  trời che chở (sau được đạo diễn nổi tiếng Bertolucci dựng thành phim cùng tên), đã viết như thế trong bài du ký Fes năm 1984, hơn nửa thế kỷ kể từ khi ông đến Fes lần đầu tiên năm 193l.

Bất kể xu hướng tương lai ở Ma Rốc có thể nào đi nữa, người dân Fes có thể chắc rằng trong khu chợ truyền thống, nét xưa cũ, cách sống chậm rãi sẽ tiếp tục được duy trì. Như nhà văn Bowles đã viết: “Thành phố này không chỉ quan trọng bởi những công trình kiến trúc cổ kính. Sự hấp dẫn của nó chỉ một phần nhỏ nằm trong các di tích, còn phần lớn là trong lối sống người dân. Chính lối sống đó là quá khứ, được duy trì trong hiện tại và tiếp tục ở tương lai”.

Điều đó vẫn đúng cho đến tận ngày nay. Du khách khi đến du lịch Ma Rốc đều yêu mến vẻ đẹp cổ kính, nét thanh bình khi mỗi sớm thức dậy. Những con phố cổ chính là hiện thân của thành phố Fes, thế nhưng, những con người sống sau các bức tường trầm mặc mới thật sự là phần quan trọng nhất của thành phố này.

Migola Travel Sưu Tầm và Tổng Hợp